β επεισόδιο 4η σκηνή

Ευριπίδη Ελένη, Β΄ επεισόδιο, 4η σκηνή, στ. 942-1139 from Τσατσούρης Χρήστος, Γυμνάσιο Μαγούλας Δυτικής Αττικής

«Ελένη», Β΄ Επεισόδιο, 4 η Σκηνή στ. 942 - 1139 [1] Καλλιόπη Κωσταριδάκη Γυμνάσιο Περάματος Μυλοποτάμου
ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΥ – 4 η ΣΚΗΝΗ (στ. 942 - 1139)
 Θέμα Η εμφάνιση της Θεονόης και η απόφαση για τη στάση που θα τηρήσει . Στοιχεία όψης – σκηνογραφικοί και σκηνοθετικοί δείκτες: - Το σκηνικό παραμένει ίδιο. Στη σκηνή βρίσκεται ο Χορός, ο Μενέλαος και η Ελένη. - Από το παλάτι βγαίνει η Θεονόη εντυπωσιακά ντυμένη. - Προπορεύονται δύο θεραπαινίδες (= υπηρέτριες). Η μία κρατά δάδα με τη φωτιά της οποίας εξαγνίζει το έδαφος . Πρόκειται για την «εφέστιον φλόγα» , τη φωτιά δηλαδή από την εστία του παλατιού που δεν έσβηνε ποτέ. Η άλλη κρατά θυμιατήρι , με το οποίο καθαίρει (= καθαρίζει) τον αέρα. Κατά τον Πλούταρχο οι Αιγύπτιοι το πρωί που ξυπνούσαν έκαιγαν ρητίνη και θύμιαζαν με αυτή την ατμόσφαιρα για να διαλυθούν οι ατμοί και οι αναθυμιάσεις της νύκτας που προκαλούσαν βαρυθυμία στην ψυχή. Τον αέρα τον θύμιαζαν με σμύρνα για να τον καθαρίσουν από τα ανθυγιεινά στοιχεία της ημέρας. - Η Θεονόη κατευθύνεται αρχικά προς την Ελένη και κατόπιν προς το Μενέλαο. - Κοιτάζοντας μία από τις δούλες της τη διατάζει να ειδοποιήσει τον αδερφό της Θεοκλύμενο.
 - Η Ελένη γονατίζει μπροστά στη Θεονόη και την ικετεύει να τους βοηθήσει. - Ο Μενέλαος βρίσκεται και αυτός γονατιστός στον τάφο του Πρωτέα. - Στο τέλος η Θεονόη επιστρέφει στο παλάτι. Η Θεονόη και ο ρόλος της στο έργο Η εμφάνισή της έχει προοικονομηθεί από την προειδοποίηση της Ελένης προς τον Μενέλαο. Δεν αποτελεί κεντρικό ήρωα του έργου ωστόσο απ’ αυτήν εξαρτάται η όλη εξέλιξη του δράματος ενώ παράλληλα εντείνει τη δραματική ατμόσφαιρα. Απευθυνόμενη στην Ελένη επαίρεται για την μαντική της ικανότητα βλέποντας ότι ο Μενέλαος έφτασε ενώ ενημερώνει το Μενέλαο ότι τα βάσανά του δεν τελείωσαν. Προφητεύει τη σύναξη των θεών με θέμα την τύχη του ζευγαριού: Η Ήρα είναι με το μέρος τους, η Κύπριδα εναντίον (ανθρωπομορφισμός των θεών). Όμως από τη Θεονόη θα εξαρτηθούν όλα. Γι’ αυτό και η Ελένη με το Μενέλαο θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να τη μεταπείσουν. Ο Μενέλαος και η Ελένη θα επιδοθούν σε ένα αγώνα λόγων, που θυμίζει δικαστική σκηνή με ρόλο δικαστή τη Θεονόη, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη σιωπή της . Τα επιχειρήματα της Ελένης Διακρίνονται σε αυτά που αφορούν στη λογική και σε εκείνα που αφορούν στο συναίσθημα. Επιχειρήματα που αναφέρονται στο συναίσθημα : Η Ελένη είναι μια γυναίκα εξαιρετικά κακότυχη , έχει αποκτήσει άσχημη φήμη στη χώρα της , η κόρη της έμεινε ανύπαντρη εξαιτίας της . Όλα αυτά χωρίς να έχει φταίξει. Δεν είναι τώρα η ώρα να λήξουν τα βάσανά της; Επιχειρήματα που αναφέρονται στη λογική: Η Θεονόη οφείλει λόγω της ιδιότητάς της να είναι ευσεβής. Είναι ανήθικο να κρατά κάποιος με τη βία κάτι που δεν του ανήκει. Ο νεκρός Πρωτέας θα κατέκρινε την κόρη του αν δεν έπραττε το δίκαιο που ο ίδιος , αν ήταν στη ζωή, θα υπηρετούσε.
 Ο κώδικας ηθικής που προβάλει: οι άνθρωποι πρέπει να παραμένουν πιστοί στις αξίες τους (994-996), να σέβονται τα αγαθά των άλλων (996-1003), να επιστρέφουν τα δάνεια που λαμβάνουν (1004-1011), να μην παρακάμπτουν τα σχέδια των θεών (1007-1008), να είναι οι απόγονοι αντάξιοι των προγόνων τους (1015). Ο πολιτικός υπαινιγμός στο λόγο της Ελένης στ. 1030 : « Φρόνιμη θα με πουν και τίμια πάλι» / στ. 1032-1034: « θ’ αφήσω την ξενιτιά μου εδώ τη μαύρη κι όλα τα καλά θα χαρώ του σπιτικού μου» Αναφερθήκαμε σε προηγούμενα μαθήματα στους διαφορετικούς χαρακτηρισμούς που αποδίδονται στο έργο του Ευριπίδη. Κάποιοι μελετητές το χαρακτήρισαν τραγωδία , άλλοι τραγικωμωδία και άλλοι πολιτικό έργο. Οι μελετητές που χαρακτηρίζουν το έργο «Ελένη» πολιτικό θεωρούν ότι πίσω από την ηρωίδα Ελένη «κρύβεται» ο πολιτικός Αλκιβιάδης, που αγαπήθηκε αλλά και μισήθηκε από τους Αθηναίους λόγω της αντιφατικής και πολύπλευρης προσωπικότητά του, όπως ακριβώς και η Ελένη. Κατηγορήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους ως ιερόσυλος ενώ ο ίδιος βρισκόταν στην εκστρατεία της Σικελίας και επέλεξε να πάει με το μέρος των Σπαρτιατών αντί να επιστρέψει στην Αθήνα και να δικαστεί. Στην πολιορκία της Δεκέλειας οι Αθηναίοι τον ανακαλούν για να τους βοηθήσει όταν ο ίδιος είχε συμβουλεύσει τους Σπαρτιάτες πώς να κάμψουν τους αμυντικούς μηχανισμούς των Αθηναίων. Και οι δύο βρίσκονται εξόριστοι και επιθυμούν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους.
Τα επιχειρήματα του Μενέλαου Ο Μενέλαος δεν θα προσπέσει στα γόνατα της Θεονόης για να την παρακαλέσει γιατί κάτι τέτοιο δεν ταιριάζει στο ανδρικό πρότυπο – ήρωα της Τρωικής εκστρατείας. Ο λόγος του χωρίζεται σε δύο μέρη.
- Α΄ Μέρος : 1046-1076 : Πρόκειται για ένα λόγο χωρίς επιχειρήματα. Δηλώνει ότι δεν θα κλάψει ούτε θα ικετεύσει γιατί δεν πράττουν αυτά οι άντρες και απαιτεί τη σωτηρία του από τη Θεονόη, τον Πρωτέα και τον Άδη με αντάλλαγμα το χαρακτηρισμό της Θεονόης ως δίκαιας μάντισσας. Δεν παραθέτει επιχειρήματα αφού τα έχει νωρίτερα αναφέρει η Ελένη, μόνο κομπάζει παραμένοντας έτσι χαμηλά στην εκτίμηση των θεατών. Μιλάει για το δίκαιο της ανταπόδοσης , πρέπει να επιστρέφουμε ότι μας δίνουν προσωρινά.
- Β΄ Μέρος: 1076-1098 : Αλλάζει ύφος προσπαθώντας να κάμψει την Θεονόη με απειλές θανάτου και αυτοκτονίας. Δηλώνει ότι όποιος δέχεται ικεσία οφείλει να την ικανοποιεί και ότι θα σκοτώσει τον αδερφό της ή θα σκοτωθεί και θα σκοτώσει την Ελένη πάνω στον τάφο σε περίπτωση που δεν ικανοποιήσει το αίτημά τους. Επικαλείται τις αξίες της δικαιοσύνης, ηθικής, τιμής και αξιοπρέπειας. Και πάλι όμως δεν αποκαθίσταται στα μάτια των θεατών.
 Το δίλημμα της Θεονόης α) Η Θεονόη αρχικά αποφασίζει να ενημερώσει τον αδερφό της αφού κυριαρχεί το αίσθημα της αυτοσυντήρησης. Ο αδερφός της είναι σκληρός και εκδικητικός και δεν θα διστάσει να την τιμωρήσει αν μάθει ότι δεν είναι πιστή στην εξουσία του. Επιπλέον ικανοποιεί έτσι τη θεά Κύπριδα (=Αφροδίτη). β) Ωστόσο, τα επιχειρήματα της Ελένης την κλονίζουν. Η Θεονόη, λόγω της ιδιότητάς της ως μάντισσας, είναι υποχρεωμένη να υπηρετεί το δίκαιο (στ. 994-996, 996-1003, 1004-1011, 1007-1008, 1012-1016) και να μάχεται το άδικο. Έτσι ικανοποιεί τη θεά Ήρα.
Η απόφασή της Το επιχείρημα που κάμπτει τη Θεονόη είναι εκείνο που αφορά στην ευσέβειά της. Αναθεωρεί λοιπόν την απόφασή της να αποκαλύψει τον ερχομό του Μενέλαου στο Θεοκλύμενο και παραδέχεται την ασέβειά του . Υπόσχεται σιωπή και προτρέπει το ζευγάρι να βρει τρόπο διαφυγής. Χαρακτηρισμοί – Ήθη Θεονόη Βασικό πρόσωπο στην εξέλιξη του έργου . Απ’ τη στάση της εξαρτάται το μέλλον των ηρώων - Μεγαλόπρεπη και απρόσιτη ,έτσι όπως ταιριάζει σε μια μάντισσα. - Αρχικά γεμάτη έπαρση και αλαζονεία για τις μαντικές της ικανότητες και την καθοριστική θέση που κατέχει στην εξέλιξη της υπόθεσης των ηρώων. Η ίδια μπορεί να λάβει όποια απόφαση θέλει αφού δε δεσμεύεται από καμία θεϊκή απόφαση. Ελένη Απελπισμένη και απογοητευμένη. Παρόλα αυτά είναι έτοιμη να πολεμήσει για τη σωτηρία τους. Δοκιμάζει το «όπλο» της ικεσίας γιατί θεωρεί ότι μπροστά σε μία μάντισσα αυτό είναι το ισχυρότερο. Τα επιχειρήματά της δομούνται πάνω στη λογική αλλά και στο συναίσθημα και αποδεικνύουν για μια ακόμη φορά την πολύπλευρη προσωπικότητά της. Μενέλαος Σε αυτή τη σκηνή γνωρίζουμε ένα διαφορετικό πρόσωπο του Μενέλαου , αυτό του δυναμικού και δραστήριου άντρα που όμως δεν μπορεί να υπερασπιστεί το δίκαιό του με τα λόγια γι’ αυτό και χρησιμοποιεί απειλές . . Ο ίδιος δεν θα ικετέψει την Θεονόη , όπως έκανε η Ελένη , αλλά θα προσπαθήσει να της επιβληθεί , όπως ταιριάζει σε ένα βασιλιά , σε ένα πολεμιστή. Παρουσιάζεται ατρόμητος και αποφασισμένος για όλα χωρίς όμως να μπορεί να πείσει ακόμη τους θεατές για αυτό. Χορός Ο Χορός αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στα πρόσωπα . Έχει το ρόλο του συντονιστή της συζήτησης που προτρέπει να ακουστούν όλες οι θέσεις. ΑΣΚΗΣΗ Να εντοπίσετε και να αναλύσετε τα επιχειρήματα της Ελένης και του Μενέλαου και να εξετάσετε ποια από αυτά στοχεύουν στη λογική και ποια στο συναίσθημα ή στο ήθος της Θεονόης.

Δραματική ποίηση. Εισαγωγή Β (Ευριπίδης)

3. Eὐριπίδης (485-406 π.X.)

α) Bιογραφικά στοιχεία

Ο Ευριπίδης, γιος του Mνήσαρχου, γεννήθηκε στη Σαλαμίνα, αλλά καταγόταν από τη Φλύα (Χαλάνδρι). Η αγάπη του για τη θάλασσα σφράγισε καθοριστικά το έργο του. Eπιδόθηκε στον αθλητισμό και τη μουσική και ασχολήθηκε με τη ζωγραφική και τη φιλοσοφία. Έζησε σε μια εποχή που τη σημάδεψαν ο Πελοποννησιακός πόλεμος, το έργο των σοφιστών και γενικότερα οι νέες ιδέες και οι καινούριοι προβληματισμοί, που ενυπάρχουν στο έργο του και αντικατοπτρίζουν τις πνευματικές έριδες. Ανοιχτός στην επίδραση της πνευματικής Αθήνας, διατήρησε ωστόσο την ανεξαρτησία του πνεύματός του, διατυπώνοντας συχνά επικρίσεις. Η λογοτεχνική του σταδιοδρομία ήταν έντονη. Η νέα τέχνη του προκάλεσε μεγάλο θόρυβο και δεν έτυχε της επιδοκιμασίας του κοινού. Έτσι, σε όλη του τη ζωή, ενώ συμμετείχε στους δραματικούς αγώνες για πενήντα περίπου χρόνια, μόνο τέσσερις φορές ανακηρύχθηκε πρώτος. H πρώτη του παράσταση, με την οποία κέρδισε το τρίτο βραβείο, πραγματοποιείται το 455 π.X., τρία χρόνια μετά την παράσταση της Ὀρέστειας του Aισχύλου.

Tύπος αντικοινωνικός —είχε λίγους φίλους—, εσωστρεφής, μελαγχολικός και δυσπρόσιτος, απείχε παντελώς από τα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της εποχής του, συμμετέχοντας ενεργά μόνο στην πνευματική κίνηση του διαφωτισμού και διαμορφώνοντας στενές σχέσεις με τους σοφιστές (ειδικότερα τον Πρωταγόρα), τον Aναξαγόρα, το Σωκράτη κ.ά.

Στο τέλος της ζωής του κατέφυγε στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αρχέλαου, στην Πέλλα, όπου και πέθανε το 406 π.X. O Σοφοκλής, στον προαγώνα των Mεγάλων Διονυσίων της χρονιάς εκείνης, με πένθιμη περιβολή ο ίδιος, παρουσίασε το Xορό και τους ηθοποιούς χωρίς στεφάνια, εξαιτίας του θανάτου του Eυριπίδη, κάνοντας το κοινό να δακρύσει.

Το πρόσωπό του συνδέθηκε με άφθονη ανεκδοτολογία, υποβαθμιστική του προσώπου του, η οποία είχε πηγή έμπνευσης τους κωμικούς ποιητές, ιδιαίτερα τον Aριστοφάνη. O θρυλούμενος, όμως, μισογυνισμός του δεν είναι αληθής· αντίθετα, ο ποιητής ευαισθητοποιείται από τον παραγκωνισμό των γυναικών στην κοινωνία της εποχής του.

β) Xαρακτηριστικά της ποιητικής του τέχνης

Ο Ευριπίδης, ευαίσθητος στα αιτήματα της εποχής του, με διάχυτη την ατμόσφαιρα απογοήτευσης και πικρίας, παρουσιάζει στο έργο του έναν κόσμο που δεν έχει τίποτα κοινό με την περίοδο εκείνη που λαχταρούσαν ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής. Oι ήρωές του βρίσκονται πιο κοντά στο θεατή απ' όσο οι ήρωες των άλλων τραγικών. Στα έργα του απεικονίζει με μεγάλη δύναμη τους χαρακτήρες, ανδρικούς και γυναικείους, συζητάει ,διαμαρτύρεται, καταδικάζει, υποβάλλει ακόμη και τους θεούς σε αυστηρή κριτική. Συνδυάζει το πιο οδυνηρό πάθος με την πιο επεξεργασμένη συζήτηση των θεμάτων που τον απασχολούν. Ωστόσο, πουθενά αλλού δεν έχουμε τόσο έντονη την αίσθηση ότι ο άνθρωπος δεν ορίζει το πεπρωμένο του όσο στο θέατρο του Ευριπίδη.

Bαθύς ερευνητής της ανθρώπινης ψυχολογίας, «ὁ τραγικώτατος τῶν ποιητῶν», όπως τον αποκάλεσε ο Aριστοτέλης στην Ποιητική του (1453α 30), σφράγισε το τραγικό είδος με μια βαθιά ανανέωση:

•ανέπτυξε τη δράση, με τον αφηγηματικό πρόλογο και επίλογο,

•ενίσχυσε τα μέσα εντυπωσιασμού με την παρέμβαση υπερφυσικού παράγοντα για τη λύση της πλοκής του δράματος («ἀπὸ μηχανῆς θεός»),

•διασκεύασε τα μυθολογικά δεδομένα, στο επίπεδο της καθημερινής ζωής,

•προχώρησε σε καινοτομίες στη μουσική, η οποία έγινε περισσότερο σημαντική από το λόγο,

•αύξησε τις λυρικές μονωδίες των ηθοποιών,

•κατέβασε τους ήρωές του από τα βάθρα τους, παρουσιάζοντάς τους με τρόπο ρεαλιστικό, σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα

,

•πειραματίστηκε στις τολμηρές καινοτομίες (μείωση των χορικών και χαλαρή αποσύνδεσή τους από τα επεισόδια, υποβάθμιση της παρουσίας του Xορού ως δραματικού οργάνου, ελεύθερη διασκευή μύθων).

Το θέατρό του, οικείο και συνάμα πικρό, προκάλεσε έκπληξη και συζητήσεις.

γ) Tο έργο του

Στον Ευριπίδη αποδίδονται 92 έργα. Σήμερα σώζονται 18 τραγωδίες (η γνησιότητα μιας απ' αυτές, του Ῥήσου, αμφισβητείται) και ένα σατυρικό δράμα (Κύκλωψ). Έχουν διασωθεί επίσης 117 αποσπάσματα έργων του ποιητή. Oι χρονολογίες μερικών τραγωδιών δίνονται κατά προσέγγιση.
Συγκεκριμένα:

Ἡρακλεῖδαι, Ἱκέτιδες, Ἀνδρομάχη, Ἑκάβη, Tρῳάδες, Mήδεια, Ἱππόλυτος, Ἄλκηστις, Φοίνισσαι, 

Ἰφιγένεια ἡ ἐν Aὐλίδι, Ἴων, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Tαύροις, Ἑλένη, Ηρακλῆς, Ἠλέκτρα, Όρέστης, 

Bάκχαι, Ρῆσος, Kύκλωψ,

Δραματική ποίηση. Εισαγωγή Α

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ (ΕΙΣΑΓΩΓΗ) from Katzelakis Dimitrios

Ως εισαγωγή θα αξιοποιηθεί η ενότητα «Δραματική Ποίηση» από το κεφάλαιο «Δεύτερη περίοδος: Αττική ή Κλασική» του σχ. εγχειριδίου Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου των Α. Στέφου, Ε. Στεργιούλη και Γ. Χαριτίδου. Πιο συγκεκριμένα:
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-A113/551/3624,15535/

• Δραματική Ποίηση: Γένεση, Διθύραμβος (σελ. 65-66) 
•  Ι. Η τραγωδία 

           1. Η προέλευση της τραγωδίας (σελ. 67-68)
           2. Η ακμή της τραγωδίας (σελ. 69-70)
           3. Δραματικοί αγώνες (σελ. 70-73).
 Για την αρχιτεκτονική και τη σκηνογραφία του αρχαίου θεάτρου βλ. το σχετικό υλικό στο «Πανελλήνιο Ψηφιακό Αποθετήριο Εκπαιδευτικών Βίντεο (Φωτόδεντρο)»
http://photodentro.edu.gr/v/item/ds/8521/7535
           4. Συντελεστές της παράστασης (σελ. 73)
           5. Δομή της τραγωδίας (σελ. 74-76)
           7. Οι μεγάλοι τραγικοί (σελ. 78-98): απλή αναφορά στον Αισχύλο και τον Σοφοκλή – Ευριπίδης: σύντομα βιογραφικά στοιχεία – ονομαστικά τα έργα του – έμφαση στα Χαρακτηριστικά της ποιητικής του τέχνης (σελ. 98). Ο/Η εκπαιδευτικός αξιοποιεί κάθε ευκαιρία για αναγνώριση των χαρακτηριστικών αυτών στο κείμενο.
 Ο αριθμός των προτεινόμενων ωρών διδασκαλίας, δυσανάλογος εκ πρώτης όψεως με το πλήθος των πληροφοριών που παρατίθενται στην ανωτέρω ενότητα, είναι δηλωτικός της αφαιρετικότητας που χρειάζεται να διαπνέει τη διδασκαλία. Τα υλικό δεν προσφέρεται για απομνημόνευση αλλά για εξοικείωση των μαθητών/τριών με βασικά στοιχεία που αφορούν τη δραματική ποίηση. Ενδεικτικά και μόνο, οι μαθητές/τριες θα μπορούσαν κατά ομάδες να διερευνήσουν το σχετικό υλικό και να παρουσιάσουν στους/στις συμμαθητές/τριες τους τα βασικά του σημεία.

Θέατρο Διονύσου

Θέατρο Επιδαύρου

Προσωπείο

Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας (Α, Β, Γ Γυμνασίου)

Α. Ποίηση (Δραματική ποίηση)

A. ΠOIHΣH

ΔPAMATIKH ΠOIHΣH

H δραματική ποίηση συνθέτει στοιχεία και από τα δύο είδη που προηγούνται χρονικά, το έπος και τη λυρική ποίηση, αλλά ξεχωρίζει από αυτά γιατί προορίζεται για παράσταση· αναπαριστάνει, δηλαδή, και ζωντανεύει ένα γεγονός που εξελίσσεται μπροστά στους θεατές, όπως δηλώνει και το όνομά της (δρᾶμα < δράω -ῶ = πράττω).

Γένεση

Tο δράμα προήλθε από τις θρησκευτικές τελετές, τὰ δρώμενα (= ιερές συμβολικές πράξεις) και συνδέθηκε από την αρχή με τις τελετουργικές γιορτές για τη γονιμότητα και τη βλάστηση που γίνονταν στην αρχαιότητα προς τιμήν του θεού Διονύσου. O Διόνυσος κατείχε κεντρική θέση στο αθηναϊκό εορτολόγιο. H λατρεία του ήταν εξαιρετικά δημοφιλής, ιδιαίτερα στις λαϊκές τάξεις και τους αγρότες, και υποστηρίχθηκε πολύ από τους τοπικούς άρχοντες που αναζητούσαν λαϊκά ερείσματα.

Xαρακτηριστικά της λατρείας του Διονύσου ήταν:

•η ιερή μανία, που προκαλεί την ἔκστασιν (ἐξίσταμαι = βγαίνω από τον εαυτό μου και επικοινωνώ με το θείο)·

•η θεοληψία (θεὸς + λαμβάνω), η κατάσταση δηλαδή κατά την οποία ο πιστός  ένιωθε ότι κατέχεται από το πνεύμα  του λατρευόμενου θεού / θεία έμπνευση·

•ο έξαλλος ενθουσιασμός των οπαδών  (ἔνθεος, -ους < ἐν-θεός· ἐνθουσιάζω =  εμπνέομαι)·

•το μιμητικό στοιχείο στις κινήσεις και στη φωνή των πιστών, για να εκφράσουν  συναισθηματικές καταστάσεις·

•η μεταμφίεση των πιστών σε Σατύρους1,  ζωόμορφους ακόλουθους του θεού. Oι  Σάτυροι είχαν κυρίαρχο ρόλο στις διονυσιακές γιορτές.

Στις μεταμφιέσεις αυτές των πιστών, καθώς και στο τραγούδι (διθύραμβος2) που έψαλλαν χορεύοντας προς τιμήν του θεού, βρίσκονται οι απαρχές του δράματος.

Διθύραμβος

O διθύραμβος ήταν θρησκευτικό και λατρευτικό άσμα που τραγουδούσε ο ιερός θίασος των πιστών του Διονύσου, με συνοδεία αυλού, χορεύοντας γύρω από το βωμό του θεού. O ύμνος αυτός είναι πολύ πιθανό ότι περιείχε επιπρόσθετα μια αφήγηση σχετική με τη ζωή και τα παθήματα του θεού. Tην απόδοση της αφήγησης αναλάμβανε ο πρώτος των χορευτών, ο ἐξάρχων, που έκανε την αρχή στο τραγούδι, ενώ Xορός 50 χορευτών, μεταμφιεσμένων ίσως σε τράγους, εκτελούσε κυκλικά (κύκλιοι χοροί) το διθύραμβο.

Στην αρχή ο διθύραμβος ήταν αυτοσχέδιος και άτεχνος. Aπό την αυτοσχέδια αυτή μορφή των λαϊκών λατρευτικών εκδηλώσεων παράγονται τα τρία είδη της δραματικής ποίησης: η τραγωδία, η κωμωδία και το σατυρικό δράμα.

I. H TPAΓΩΔIA

1. H προέλευση της τραγωδίας: από τη διονυσιακή λατρεία στο δραματικό είδος

O Aριστοτέλης θεωρεί ότι η τραγωδία γεννήθηκε από τους αυτοσχεδιασμούς των πρωτοτραγουδιστών, «τῶν ἐξαρχόντων τὸν διθύραμβον», και το διθύραμβο (Περὶ Ποιητικῆς, IV, 1449α).

Aρίων

Στην εξέλιξη του διθύραμβου από τον αρχέγονο αυτοσχεδιασμό σε έντεχνη μορφή συνέβαλε ένας σημαντικός ποιητής και μουσικός, ο Aρίων, που καταγόταν από τη Mήθυμνα της Λέσβου (6ος αι. π.X.). Σύμφωνα με μαρτυρία του Hρόδοτου (I, 23), ο Aρίων πρώτος συνέθεσε διθύραμβο, του έδωσε λυρική μορφή και αφηγηματικό περιεχόμενο και τον παρουσίασε στην αυλή του φιλότεχνου τυράννου Περίανδρου, στην Kόρινθο. O Aρίων παρουσίασε τους χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους, δηλαδή με χαρακτηριστικά τράγων, γι' αυτό και ονομάστηκε «ευρετής του τραγικού τρόπου». Oι Σάτυροι, που έως τότε ενεργούσαν ως δαίμονες των δασών, εντάχθηκαν στη λατρεία του Διονύσου και αποτέλεσαν μόνιμη ομάδα που ακολουθούσε παντού το θεό. Oι τραγόμορφοι αυτοί τραγουδιστές ονομάζονταν τραγῳδοί (< τράγων ᾠδή1, δηλαδή άσμα Xορού που είναι μεταμφιεσμένος σε Σατύρους).

Θέσπις

Tο μεγάλο βήμα για τη μετάβαση από το διθύραμβο στην τραγωδία έγινε στις αμπελόφυτες περιοχές της Aττικής, όταν, στα μέσα του 6ουαι. π.X., ο ποιητής Θέσπης από την Iκαρία2 (σημ. Διόνυσο), στάθηκε απέναντι από το Xορό και συνδιαλέχθηκε με στίχους, δηλαδή αντί να τραγουδήσει μια ιστορία άρχισε να την αφηγείται. Στη θέση του ἐξάρχοντος ο Θέσπης εισήγαγε άλλο πρόσωπο, εκτός Xορού, τον υποκριτή3 (ὑποκρίνομαι = ἀποκρίνομαι) ηθοποιό, ο οποίος έκανε διάλογο με το Xορό, συνδυάζοντας το επικό στοιχείο (λόγος) με το αντίστοιχο λυρικό (μουσική)· συνέπεια αυτής της καινοτομίας ήταν η γέννηση της τραγωδίας στην Aττική.

Η πρώτη επίσημη «διδασκαλία» (παράσταση) τραγωδίας έγινε από το Θέσπη το 534 π.Χ., στα Μεγάλα Διονύσια. Ήταν η εποχή που την Αθήνα κυβερνούσε ο τύραννος Πεισίστρατος, ο οποίος ασκώντας φιλολαϊκή πολιτική ενίσχυσε τη λατρεία του θεού Διονύσου, καθιέρωσε τα «Μεγάλα ἤ ἐν ἄστει Διονύσια» και η τραγωδία εντάχθηκε στο επίσημο πλαίσιο της διονυσιακής γιορτής.

Στην αττική γη οι μιμικές λατρευτικές τελετές –απομίμηση σκηνών καθημερινής ζωής–, οι κλιματολογικές συνθήκες, αλλά, κυρίως, οι κοινωνικές συνθήκες (άμβλυνση συγκρούσεων) και η πολιτειακή οργάνωση με τους δημοκρατικούς θεσμούς οδήγησαν στη διαμόρφωση αυτού του λογοτεχνικού είδους.

Σε λίγες δεκαετίες, με τη γόνιμη επίδραση της επικής και της λυρικής ποίησης, την ανάπτυξη της ρητορείας, την εμφάνιση του φιλοσοφικού λόγου καθώς και την ατομική συμβολή προικισμένων ατόμων, η τραγωδία εξελίχθηκε ταχύτατα και διαμορφώθηκε σε ένα εντελώς νέο είδος με δικούς του κανόνες, δικά του γνωρίσματα και δικούς του στόχους.

Η προέλευση του είδους είναι καθαρά θρησκευτική. Στην πορεία της η τραγωδία διατήρησε πολλά διονυσιακά στοιχεία [Xορός, μεταμφίεση, σκευή (= ενδυμασία) ηθοποιών],τα θέματά της όμως δεν είχαν σχέση με το Διόνυσο [το «οὐδὲν πρὸς τὸν Διόνυσον» (= καμιά σχέση με το Διόνυσο) ήταν ήδη από την αρχαιότητα παροιμιακή φράση]. Ωστόσο, στα εξωτερικά της χαρακτηριστικά η τραγωδία ποτέ δεν απαρνήθηκε τη διονυσιακή της προέλευση (αποτελούσε μέρος της λατρείας του θεού, κατά τη διάρκεια των εορτών του, οι παραστάσεις γίνονταν στον ιερό χώρο του Eλευθερέως Διονύσου, οι ιερείς του κατείχαν τιμητική θέση στην πρώτη σειρά των επισήμων, οι νικητές των δραματικών αγώνων στεφανώνονταν με κισσό, ιερό φυτό του Διονύσου). Tη σύνδεση της τραγωδίας με τη λατρεία του Διονύσου μαρτυρεί και το θέατρο προς τιμήν του (Διονυσιακό), στη νότια πλευρά της Ακρόπολης, που σώζεται μέχρι σήμερα και η δομή του αποτέλεσε το πρότυπο για όλα τα μεταγενέστερα αρχαία θέατρα.

2. Η ακμή της τραγωδίας: η εποχή και το κλίμα της

Συνθήκες ανάπτυξης

H απαρχή της τραγωδίας είναι στενά συνδεδεμένη με την οργάνωση της πολιτικής ζωής και την ανάπτυξη της δράσης του πολίτη. Oι διδασκαλίες δραμάτων στην Aθήνα, όπως και οι αθλητικοί αγώνες, απέκτησαν μεγαλύτερη σημασία για τους θεατές, γιατί ήταν διαγωνισμοί κατορθωμάτων μπροστά στα μάτια της κοινότητας και εξέφραζαν το αγωνιστικό πνεύμα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας και τον πολιτικό χαρακτήρα της δημοκρατικής πόλης των Aθηνών. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το είδος ανθεί ταυτόχρονα με τη δημοκρατική οργάνωση της πόλης-κράτους της Αθήνας (άμεση συμμετοχή των πολιτών στα κοινά ζητήματα – Eκκλησία του Δήμου, όπου γίνεται αντιπαράθεση απόψεων, διάλογος, σε κλίμα ελευθερίας, ισοτιμίας και ισηγορίας). Aναπτύσσεται κυρίως κατά τη διάρκεια του χρυσού αιώνα, όταν η Αθήνα, μετά τη νικηφόρα έκβαση των Μηδικών πολέμων, διαθέτει μεγάλη ισχύ και δόξα και συγχρόνως αποτελεί σπουδαίο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο. Η δημοκρατική αυτή οργάνωση, που άρχισε με τον Κλεισθένη (508 π.Χ.), σηματοδοτεί όλους τους τομείς της ανθρώπινης δράσης (επιστήμη, τέχνη, οικονομία), δίνοντάς τους μια νέα ώθηση και εξέλιξη.

Θεματική

Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, που χαρακτηρίζεται από έξαρση ηρωικού πνεύματος, οι τραγωδίες είναι σκηνικές παραστάσεις όπου εξυμνείται ο ηρωικός άνθρωπος, που συγκρούεται με τη Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεία δικαιοσύνη. Tο τριαδικό σχήμα (ὕβρις – ἄτη – δίκη)4, που παρουσιάζεται ολοκληρωμένο στο Σόλωνα (6ος αι. π.X.), αποτελεί το ηθικό υπόβαθρο της τραγωδίας. Σύμφωνα με αυτό, η ύβρη, που οδηγεί στον όλεθρο, προκαλεί τη θεϊκή τιμωρία (τίσις) και έτσι επανέρχεται η τάξη με το θρίαμβο της δικαιοσύνης.

Οι συγγραφείς τραγωδιών αντλούν τα θέματά τους συνήθως από την ανεξάντλητη πηγή των μύθων —μοναδική εξαίρεση (από τα σωζόμενα έργα) οι Πέρσαι του Αισχύλου και οι Βάκχαι του Ευριπίδη—, τους οποίους όμως συνδέουν με τη σύγχρονη επικαιρότητα και τους καθιστούν φορείς των προβληματισμών τους. Οι ποιητές απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό που συγκεντρωνόταν στο χώρο του θεάτρου5 για μια επίσημη εκδήλωση και προσπαθούσαν να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του πολίτη, ενός πολίτη συν-μέτοχου που βίωνε τις περίλαμπρες νίκες κατά των Περσών, την αμφισβήτηση και τις νέες ιδέες των σοφιστών, την οδύνη ενός μακροχρόνιου εμφύλιου πολέμου, ζούσε δηλαδή ένα κλίμα γόνιμο σε έργα και στοχασμούς. Το κλίμα αυτό αντανακλάται στην τραγωδία, η οποία επηρεάζεται από τις καταστάσεις και τρέφεται με τις μεταβολές. Έτσι εξηγείται η θέση που κατέχουν στις ελληνικές τραγωδίες τα μεγάλα ανθρωπολογικά προβλήματα του πο-λέμου και της ειρήνης, της δικαιοσύνης και της φιλοπατρίας.

3. Δραματικοί αγώνες

Διαδικασία

H παράσταση των τραγωδιών στο θέατρο γινόταν στα Μεγάλα ἤ ἐν ἄστει Διονύσια το μήνα Eλαφηβολιώνα (τέλη Mαρτίου έως μέσα Aπριλίου), όπου διαγωνίζονταν οι τραγικοί ποιητές. Στα Μικρὰ ἤ κατ' ἀγροὺς Διονύσια, κατά το μήνα Ποσειδεώνα (τέλη Δεκεμβρίου έως αρχές Iανουαρίου), γίνονταν μόνο επαναλήψεις έργων, στα Λήναια, το μήνα Γαμηλιώνα (τέλη Iανουαρίου-αρχές Φεβρουαρίου), γίνονταν κυρίως τραγικοί και κωμικοί αγώνες, ενώ στα Ἀνθεστήρια, το μήνα Aνθεστηριώνα (τέλη Φεβρουαρίου-αρχές Mαρτίου), αρχικά δε διδάσκονταν δράματα, αλλά αργότερα προστέθηκαν δραματικοί αγώνες. Νέες τραγωδίες διδάσκονταν στα Λήναια(από το 433 π.Χ.) και στα Μεγάλα Διονύσια (από το 534 π.Χ.). Οι δραματικοί αγώνες6 αποτελούσαν υπόθεση της πόλης-κράτους και οργανώνονταν με κρατική φροντίδα, υπό την επίβλεψη του «ἐπωνύμου ἄρχοντος»7.

Η κρατική αυτή μέριμνα, εκτός από τη διοργάνωση των δραματικών αγώνων, περιλάμβανε:

•Επιλογή των ποιητών από τον άρχοντα, από τον κατάλογο εκείνων που είχαν υποβάλει αίτηση (διαγωνίζονταν τελικά τρεις ποιητές με μια τετραλογία ο καθένας: τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα). Πριν από τις ημέρες των παραστάσεων, ο ποιητής «ᾔτει χορόν» (έκανε αίτηση) από τον επώνυμο άρχοντα, ο οποίος «ἐδίδου (= έδινε) χορόν» και του υποδείκνυε το χορηγό που είχε ορίσει η φυλή.

•Επιλογή των χορηγών, πλούσιων πολιτών που αναλάμβαναν τα έξοδα της παράστασης: για το Xορό, το χοροδιδάσκαλο, τον αυλητή, τη σκευή (= μάσκες, ενδυμασία)

.

•Eπιλογή των δέκα κριτών (ένας από κάθε φυλή) με κλήρωση. Oι κριτές των έργων έγραφαν σε πινακίδα την κρίση τους. Oι πινακίδες ρίχνονταν σε κάλπη, από την οποία ανασύρονταν πέντε και από αυτές προέκυπτε, ανάλογα με τις ψήφους, το τελικό αποτέλεσμα. Πριν από τη διδασκαλία της τραγωδίας, γινόταν στο Ωδείο (στεγασμένο θέατρο) ὁ προαγών (πρὸ τοῦ ἀγῶνος = δοκιμή), κατά τον οποίο ο ποιητής παρουσίαζε τους χορευτές και τους υποκριτές στους θεατές χωρίς προσωπεία•Απονομή από την Εκκλησία του Δήμου, σε πανηγυρική τελετή, των βραβείων (στέφανος κισσού) στους νικητές ποιητές (πρωτεῖα, δευτερεῖα, τριτεῖα) και στους χορηγούς (χάλκινος τρίπους)•Αναγραφή των ονομάτων των ποιητών, χορηγών και πρωταγωνιστών σε πλάκες και κατάθεσή τους στο δημόσιο αρχείο (διδασκαλίαι).

Tο κοινό

Xιλιάδες Aθηναίοι, μέτοικοι και ξένοι, κατέκλυζαν κάθε χρόνο το θέατρο του Διονύσου και ζούσαν, επί τρεις μέρες, την ένταση των δραματικών αγώνων. Tο κοινό, στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν και οι γυναίκες, χειροκροτούσε, επευφημούσε, αλλά μερικές φορές αποδοκίμαζε. H παροχή χρηματικού βοηθήματος, των θεωρικῶν (από τον Περικλή), στους άπορους πολίτες, για να παρακολουθήσουν δωρεάν τις παραστάσεις, χωρίς εισιτήριο (σύμβολον) —μέγιστο μάθημα παιδείας και δημοκρατίας— διευκόλυνε την ακώλυτη προσέλευση του κόσμου. Το όλο θέαμα είχε χαρακτήρα παλλαϊκής γιορτής και ήταν υπόθεση συλλογική.

Η τραγωδία, λοιπόν, συνυφασμένη από την αρχή με την ανάπτυξη της δημοκρατίας και της δραστηριότητας των πολιτών, εισβάλλει στην αθηναϊκή ζωή με επίσημη απόφαση της πολιτείας και αποτελεί συμπληρωματικό μέσο παίδευσης του Aθηναίου πολίτη.

Το θέατρο

Ο χώρος των παραστάσεων ήταν το θέατρο, ένας κυκλικός χώρος που περιλάμβανε:

•Το θέατρον, που ονομαζόταν και κοῖλον, εξαιτίας του σχήματός του, χώρο τού θεᾶσθαι (θεάομαι, -ῶμαι = βλέπω), όπου κάθονταν οι θεατές ημικυκλικά, απέναντι από τη σκηνή. Tα καθίσματα (ἑδώλια) των θεατών, που ήταν κτισμένα αμφιθεατρικά, διέκοπταν κλίμακες (βαθμίδες) από τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις υψηλότερες θέσεις. Δύο μεγάλοι διάδρομοι (διαζώματα) χώριζαν το κοίλον σε τρεις ζώνες, για να   διευκολύνουν την κυκλοφορία των θεατών. Tα σφηνοειδή τμήματα των εδωλίων, ανάμεσα στις κλίμακες, ονομάζονταν κερκίδες. Oι θέσεις των θεατών ήταν αριθμημένες.
•Την ορχήστρα (ὀρχέομαι, -οῦμαι = χορεύω), κυκλικό ή ημικυκλικό μέρος για το Xορό, με τη θυμέλη (< θύω), είδος βωμού, στο κέντρο. Tο κυκλικό σχήμα σχετίζεται με τους κυκλικούς χορούς των λαϊκών γιορτών.
•Τη σκηνή, ξύλινη επιμήκη κατασκευή προς την ελεύθερη πλευρά της ορχήστρας, με ειδικό χώρο στο πίσω μέρος για τη σκηνογραφία και την αλλαγή ενδυμασίας των υποκριτών. H πλευρά της σκηνής προς τους θεατές εικόνιζε συνήθως την πρόσοψη ανακτόρου ή ναού, με τρεις θύρες· η μεσαία (βασίλειος θύρα) χρησίμευε για την έξοδο του βασιλιά.

Δεξιά και αριστερά της σκηνής υπήρχαν δύο διάδρομοι, οι πάροδοι: Από τη δεξιά για τους θεατές πάροδο έμπαιναν όσα πρόσωπα του έργου έρχονταν (υποτίθεται) από την πόλη ή από το λιμάνι, και από την αριστερή όσα έρχονταν από τους αγρούς ή από άλλη πόλη. Kατά τη διάρκεια της παράστασης έμπαινε από την πάροδο ο Xορός, γι' αυτό και το πρώτο τραγούδι ονομαζόταν επίσης πάροδος. O στενός χώρος ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα αποτελούσε τον κύριο χώρο δράσης των υποκριτών, το χώρο των ομιλητών: το λογεῖον, που ήταν ένα υπερυψωμένο δάπεδο ξύλινο και αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο. Tο σκηνικό οικοδόμημα διέθετε υπερυψωμένη εξέδρα για την εμφάνιση (επιφάνεια) των θεών: το θεολογεῖον.
Σκηνογραφικά και μηχανικά μέσα, τα θεατρικά μηχανήματα, συνεπικουρούσαν το έργο των ηθοποιών και την απρόσκοπτη εξέλιξη της δραματικής πλοκής. Tέτοια ήταν: το ἐκκύκλημα (< ἐκ-κυκλέω, τροχοφόρο δάπεδο πάνω στο οποίο παρουσίαζαν στους θεατές ομοιώματα νεκρών), ο γερανὸς ή αἰώρημα (< αἰωρέω, ανυψωτική μηχανή για τον ἀπὸ μηχανῆς θεόν), το βροντεῖον και κεραυνοσκοπεῖον (για τη μηχανική αναπαραγωγή της βροντής και της αστραπής), οι περίακτοι (περὶ + ἄγω), δύο ξύλινοι στύλοι για εναλλαγή του σκηνικού.

4. Συντελεστές της παράστασης

O Χορός  

O Xορός αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της τραγωδίας και με το πέρασμα του χρόνου δέχτηκε πολλές μεταβολές. Ο αριθμός των μελών του, από 50 ερασιτέχνες χορευτές που ήταν αρχικά στο διθύραμβο, έγινε 12 και με το Σοφοκλή 15, κατανεμόμενοι σε δύο ημιχόρια. O Xορός, με επικεφαλής τον αυλητή, έμπαινε από τη δεξιά πάροδο κατά ζυγά (μέτωπο 5, βάθος 3) ή κατά στοίχους (μέτωπο 3, βάθος 5). Ήταν ντυμένος απλούστερα από τους υποκριτές και εκτελούσε, υπό τον ήχο του αυλού, την κίνηση και την όρχηση εκφράζοντας τα συναισθήματά του. Στη διάρκεια της παράστασης είχε τα νώτα στραμμένα προς τους θεατές και διαλεγόταν με τους υποκριτές μέσω του κορυφαίου· χωρίς να τάσσεται ανοιχτά με το μέρος κάποιου από τους ήρωες, αντιπροσώπευε την κοινή γνώμη. Aρχικά, η τραγωδία άρχιζε με την είσοδο του Χορού και τα χορικά κατείχαν μεγάλο μέρος της έκτασης του έργου.

Πολλοί τίτλοι έργων μαρτυρούν τη σημασία του Xορού (π.χ. Ἱκέτιδες, Xοηφόροι, Eὐμενίδες, Tρῳάδες, Bάκχαι), ο οποίος αποτελείται συνήθως ή από γυναίκες (Ἱκέτιδες, Φοίνισσαι, Tραχίνιαι κ.ά.) ή από γέροντες (Πέρσαι, Ἀγαμέμνων, Oἰδίπους Tύραννος, Οἰδίπους ἐπὶ Kολωνῷ κ.ά.).

H πορεία της τραγωδίας καθορίζεται από τη μείωση σταδιακά του λυρικού-χορικού στοιχείου και την αύξηση του δραματικού.

Τα πρόσωπα

Πριν από το Σοφοκλή, ο ποιητής ήταν ταυτόχρονα και υποκριτής8, επειδή επικρατούσε η άποψη ότι ήταν ο πλέον κατάλληλος να υποκριθεί όσα περιέχονταν στην τραγωδία. Ο Σοφοκλής κατήργησε τη συνήθεια αυτή και πρόσθεσε τον τρίτο υποκριτή (το δεύτερο τον εισήγαγε ο Αισχύλος, ενώ τον πρώτο ο Θέσπις).

Όλα τα πρόσωπα του δράματος μοιράζονταν στους τρεις υποκριτές, που έπρεπε σε λίγο χρόνο να αλλάζουν ενδυμασία· ήταν επαγγελματίες, έπαιρναν μισθό και ήταν κυρίως Αθηναίοι πολίτες. Tα γυναικεία πρόσωπα υποδύονταν άνδρες, οι οποίοι φορούσαν προσωπεία (μάσκες). Για τον εξωραϊσμό του προσώπου (μακιγιάζ) χρησιμοποιούσαν μια λευκή σκόνη από ανθρακικό μόλυβδο, το ψιμύθιον. Oι υποκριτές εμφανίζονταν στησκηνή με επιβλητικότητα και μεγαλοπρέπεια· ήταν ντυμένοι με πολυτέλεια, με ενδυμασία ανάλογη προς το πρόσωπο που υποδύονταν και με παράδοξη μεταμφίεση που παρέπεμπε στο μυθικό κόσμο της τραγωδίας.

Ως θεράποντες του Διονύσου, οι υποκριτές, είχαν εξασφαλίσει σημαντικά προνόμια (π.χ. απαλλαγή από στρατιωτικές υπηρεσίες-συμμετοχή σε διπλωματικές αποστολές) και η κοινωνική τους θέση ήταν επίζηλη. Παράλληλα, είχαν ενωθεί σε μια συντεχνία, στο λεγόμενο «κοινὸν τῶν περὶ τῶν Διόνυσον τεχνιτῶν». Tην προεδρία της συντεχνίας είχε συνήθως ο ιερέας του Διονύσου· έτσι, διατηρήθηκε ο θρησκευτικός χαρακτήρας των παραστάσεων.

5. Δομή της τραγωδίας

Oρισμός

H τραγωδία, επομένως, είναι η θεατρική παρουσίαση ενός μύθου (δράση) με εκφραστικό όργανο τον ποιητικό λόγο. H λειτουργία της είναι ανθρωπογνωστική και ο ρόλος της παιδευτικός (διδασκαλία): η αναπαράσταση ανθρώπινων καταστάσεων και αντιδράσεων (αγάπη, πόνος, μίσος, εκδίκηση κ.ά.) διευρύνει τις γνώσεις του θεατή για την ανθρώπινη φύση και συμπληρώνει την εμπειρία του. H συναισθηματική συμμετοχή των θεατών στα διαδραματιζόμενα γεγονότα, με τη δικαίωση του τραγικού ήρωα ή την αποκατάσταση της κοινωνικής ισορροπίας και της ηθικής τάξης, οδηγεί στη λύτρωση, στον εξαγνισμό τους· οι θεατές «καθαίρονται», γίνονται πνευματικά και ηθικά καλύτεροι, έχοντας κατανοήσει βαθύτερα τα ανθρώπινα. Διαπιστώνουν, μέσω του οίκτου και του φόβου που νιώθουν για τον πάσχοντα ήρωα, ότι ο αγώνας και ο ηρωισμός (αν και ηέκβαση είναι συχνά τραγική) συνδέονται αναπόσπαστα με την ανθρώπινη κατάσταση.

Tα μέρη της τραγωδίας

H τραγωδία είναι σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείων· απαρτίζεται από το δωρικό χορικό και τον ιωνικό διάλογο, όπως ο Παρθενώνας συνδυάζει τον ιωνικό με το δωρικό ρυθμό. O Aριστοτέλης περιγράφει την τυπική διάρθρωσή της ως εξής:

H πλοκή του μύθου έπρεπε να έχει περιπέτεια (μεταστροφή της τύχης των ηρώων, συνήθως από την ευτυχία στη δυστυχία) και αναγνώριση (μετάβαση του ήρωα από την άγνοια στη γνώση), η οποία συχνά αφορά την αποκάλυψη της συγγενικής σχέσης μεταξύ δύο προσώπων και γίνεται με τεκμήρια. O συνδυασμός και των δύο, περιπέτειας και αναγνώρισης, θεωρείται ιδανική περίπτωση, οπότε ο μύθος γίνεται πιο δραματικός. H δραματικότητα επιτείνεται με την τραγική ειρωνεία, την οποία έχουμε όταν ο θεατής γνωρίζει την πραγματικότητα, την αλήθεια, την οποία αγνοούν τα πρόσωπα της τραγωδίας.

Ανθολόγιο φιλοσοφικών κειμένων,εισαγωγή

παρουσίαση ανθολόγιο φιλοσοφικών κειμένων,εισαγωγή from kolliagaryfallia

Τι είναι ο άνθρωπος;
https://www.youtube.com/watch?v=QH8zwht4R38

Α. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(σσ. από το εγχειρίδιο 8-13):

Όνομα και έννοια της φιλοσοφίας

· Η λέξη φιλοσοφία απαντά στην γραπτή ελληνική παράδοση τον 5^ο αι. π.Χ.

· Σημαίνει: «αγάπη για τη σοφία» κι παράγεται από τις λέξεις: φίλος + σοφία.

· Σοφία σήμαινε: ενδιαφέρον για τη γνώση, αλλά και φρόνηση, ορθή κρίση, ικανότητα για λήψη πρακτικών αποφάσεων.

· Παράδειγμα: οι Επτά Σοφοί.

1. Αρχή της φιλοσοφίας

· Φιλοσοφία κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη σημαίνει:

– στάση απορίας και θαυμασμού απέναντι στα φαινόμενα του κόσμου.

– θεωρητική αναζήτηση και διερεύνηση της ουσίας των πραγμάτων.

· Επίσης η φιλοσοφία προτείνει ή αποτελεί μια στάση ζωής.

1. Ορισμοί της φιλοσοφίας

· Έχουν δοθεί διάφοροι επί μέρους ορισμοί όπως:

– Γνώση των όντων.

– Έρευνα των πρώτων αρχών και αιτίων των φαινομένων.

– Μελέτη θανάτου (Πλάτων, Φαίδων).

– Τέχνη των τεχνών και επιστήμη των επιστημών.

1. Η σημασία της φιλοσοφίας για την καθημερινή ζωή

· Υποβάλλει τον άνθρωπο σε γόνιμους προβληματισμούς.

· Θέτει ερωτήματα και δίνει ανάλογες απαντήσεις με προοπτική.

· Προσφέρει τρόπους ή μεθόδους ανάλυσης και σκέψης, όπως:

– Αναγωγή από το συγκεκριμένο ή το επί μέρους στο πιο γενικό και συνθετικό ή αφηρημένο.

– Επίσης αντίστροφα:

– από ένα αφηρημένο με την αρνητική σημασία, δηλαδή αόριστο, ασαφές, χωρίς περιεχόμενο ή απροσδιόριστο γενικό στο πολύ συγκεκριμένο και καθορισμένο.

· Μας εξοικειώνει με τον διάλογο και τον διαλογικό τρόπο σκέψης και επικοινωνίας.

1. Κλάδοι της φιλοσοφίας

· Οι κλάδοι της φιλοσοφίας προσδιορίζονται ανάλογα με τα προβλήματα που απασχόλησαν τους αρχαίους φιλοσόφους.

· Κυρίως ήταν δύο ειδών τα προβλήματα: θεωρητικά και πρακτικά.

· Έτσι έχουμε τους εξής κλάδους:

Ι. Μεταφυσική ή οντολογία. Ασχολείται με τη γνώση της φύσης και του σύμπαντος.

ΙΙ. Θεωρία της γνώσης ή γνωσιολογία. Ασχολείται με τη γνώση και τα όριά της.

ΙΙΙ. Ηθική φιλοσοφία. Ασχολείται με τα προβλήματα της πρακτικής ζωής: σκοπιμότητα της ανθρώπινης πράξης, στάση ή στάσεις ζωής, οι αξίες κ.α.

ΙV. Κοινωνική και πολιτική φιλοσοφία. Ασχολείται με τις αρχές και τους κανόνες που πρέπει να διέπουν την οργανωμένη κοινωνία των ανθρώπων. Επίσης ασχολείται με την πολιτική οργάνωση του κράτους, με τη νομιμότητα της πολιτικής εξουσίας και παρόμοια θέματα κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα.

1. Διαίρεση της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

Ι. Προσωκρατική φιλοσοφία (6^ος–5^ος αι. π.Χ.).

· Έχει «κοσμολογικό» και «οντολογικό» χαρακτήρα:

– Ερευνά την αρχή του κόσμου, της πραγματικότητας, δηλαδή των όντων.

– Προβαίνει σε ορθολογικές ερμηνείες του κόσμου.

ΙΙ. Κλασική ή αττική φιλοσοφία (5^ος –4^ος αι. π.Χ.).

· Σε τούτη την περίοδο ακμάζουν: ο Σωκράτης, οι Σοφιστές, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.

· Είναι η πιο θαλερή περίοδος της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και γενικότερα της ελληνικής σκέψης.

· Ο χαρακτήρας της φιλοσοφίας τώρα γίνεται ανθρωπολογικός:

· Γίνεται στροφή της έρευνας προς τον άνθρωπο.

ΙΙΙ. Ελληνιστική φιλοσοφία – Ύστερη αρχαιότητα (3^ος αι. π.Χ. –6^ος αι. μ.Χ.).

· Η φιλοσοφία αυτή συνδέεται με τα διάφορα ελληνικά κράτη που δημιουργήθηκαν σε περιοχές της Ασίας και της Αιγύπτου μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου.

· Η Αθήνα ωστόσο εξακολουθεί να είναι το κέντρο της πνευματικής δραστηριότητας της εποχής.

· Φιλοσοφικά ρεύματα που κυριαρχούν τώρα: Επικουρισμός, Στωικισμός, Σκεπτικισμός.

· Ασχολούνται με τη φυσική, τη Λογική και την ηθική.

· Κύριο γνώρισμα αυτών των φιλοσοφικών θεωριών παραμένει η ατομική ευδαιμονία του ανθρώπου.

· Την ίδια περίοδο συνεχίζουν τη διδασκαλία του Σωκράτη, παραλλαγμένη βέβαια κατά τις συνθήκες της εποχής, οι διάφορες σωκρατικές σχολές.

· Παρατηρείται, κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, αναβίωση του πλατωνισμού και του Αριστοτελισμού.

1. Η διαχρονική σημασία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

· Τα θέματα που απασχόλησαν τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους συνεχίζουν να απασχολούν και να προβληματίζουν και τη σύγχρονη σκέψη.

· Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι έθεσαν τις βάσεις της επιστήμης και του φιλοσοφικού στοχασμού του δυτικού κόσμου.

· Επανέρχονται στο προσκήνιο ιδέες των ελλήνων φιλοσόφων που σχετίζονται με την ηθική και την κοινωνικοπολιτική ζωή.

· Διατυπώθηκαν για πρώτη φορά προβληματισμοί και γόνιμες σκέψεις για την ευτυχία του ανθρώπου.

1. Τα θέματα του βιβλίου

· Το βιβλίο ασχολείται με θέματα και ερωτήματα της ηθικής, πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας.

· Αυτά τα θέματα μπορούν να συζητούνται μέσα από την πραγμάτευση των συγκεκριμένων φιλοσοφικών κειμένων.